In onze rubriek ‘Vers voor de Zondag’ blikken we vooruit op de eucharistieviering van aanstaande zondag (of feestdag): wat vertelt het Evangelie ons? Om wat voor thema draait deze viering? Wat zou je kunnen doen om dit te onderstrepen?
Allerheiligen
Door God bevestigd
Heiligen? Zij die ‘tot de eer van de altaren verheven zijn’, zoals een katholieke uitdrukking luidt? Het feest van Allerheiligen is een feest van de gehele kerk, van hen die ons voorgingen en van hen die vandaag de Blijde Boodschap uitdragen en daadwerkelijk gestalte geven. En misschien ook nog wel de Kerk van de toekomst waarvan het zaad nu gezaaid wordt. Wat is de kern van dit feest? Zalig zij… en dan horen we over mensen die Jezus met hart, ziel en lijf gevolgd zijn en in ieder tijdsgewricht Hem gestalte gaven.
Exegetische notities Evangelie
Matteüs 5,1-12a
De zaligsprekingen in Matteüs 5,1-12 zijn de programmatische opmaat van Jezus’ al even programmatische ‘bergrede’ in de hoofdstukken 5-7 van dit evangelie. Ze sluiten een eerste periode van verkondigende en wonderdoende activiteit af (hoofdstukken 3-4) en zetten de toon voor het vervolg van deze biografie van Jezus, die vanaf hoofdstuk 8 weer in het teken van wonderen staat. De setting van de bergrede, zoals beschreven in vv. 1-2, geeft een wat plechtige indruk: Jezus gaat nadrukkelijk een berg op (welke berg is secundair), wat hem niet alleen een goede plek bezorgt om veel mensen (vgl. de menigten die in v. 1 genoemd worden) toe te spreken, maar hem ook associeert met andere bergen, zoals de Sinaï, van waaraf goddelijk, of goddelijke geïnspireerd onderricht kwam. Dat het hier om een belangrijke leerrede gaat, suggereert ook vers 2, dat met wat omhaal van woorden beschrijft hoe Jezus begint te onderwijzen: ‘hij opende zijn mond, leerde hen, zeggende,’ is eigenlijk driedubbelop. Hier zorgt het voor nadruk op het onderwijs van Jezus als zodanig en het laat de spanning wat oplopen: als lezer moet je even wachten tot Jezus ook echt wat zegt. Ook dit vestigt de aandacht op het belang van wat komen gaat. Wat er volgt, sluit aan bij een bekend genre uit Joodse literatuur: zaligsprekingen komen ook elders voor, ze zijn geen specialiteit van Jezus, ook wanneer ze wel één van zijn bekendste teksten geworden zijn (dat wil zeggen: via de overlevering die uitgemond is in Matteüs 5 en Lukas 6). Het voert te ver om alle zaligsprekingen hier individueel te analyseren, wel kan een grote lijn benadrukt worden. Die lijn is dat de zaligprijzingen vrijwel zonder uitzondering tegen de intuïtie of ‘common sense’ ingaan door mensen in benarde situaties, of met gedrag dat ervoor zorgt dat je in de hoek komt te zitten waar de klappen vallen, als ‘gelukkige’ mensen te beschrijven. Daarbij gebruikt Jezus consequent een eschatologisch perspectief: mensen zijn ‘gelukkig’ te prijzen omdat Gods gerechtigheid (vgl. v. 6) ervoor zal zorgen dat hun huidige situatie niet het laatste woord heeft, armoede contrasteert zo met bezig (v. 3), rouw met troost, vervolging met heersen (vv. 10-12). De toekomst bepaalt zo hoe je tegen het heden aankijkt. Dat geldt ook voor gedrag waar je maatschappelijk lang niet altijd veel mee opschiet, zoals het hebben van erbarmen, zachtmoedigheid, vredestichten, etc.: uiteindelijk doet dit er wel toe, want in Gods heerschappij wordt er een hoge waarde aan toegekend. Het effect is zo dat je verder leert kijken dan de situatie nu, dat slachtofferschap, bijvoorbeeld, niet definitief gemaakt wordt, en er ruimte ontstaat om boven het heden uit te gaan. Op deze manier hebben de zaligsprekingen een bevrijdend karakter.
Themastelling
De lezingen voor Allerheiligen leggen op veel de nadruk, maar niet op ‘heiligen’ in de zin van kerkelijk erkende bijzondere gelovigen. Dat is in lijn met de kern van heiligenverering en ook met de nieuwtestamentische visie op ‘heiligen’: in eerste instantie is God heilig, diens ‘aanstekelijke’ heiligheid heiligt ook mensen die om die reden, bijvoorbeeld door Paulus, ook ‘heiligen’ genoemd worden. Het gaat zo om een kwaliteit die in principe alle christenen betreft; bij ‘officiële’ heiligen is Gods heiligheid alleen op een bijzondere manier zichtbaar geworden in hun levens, om welke reden ook. Waar wel de nadruk op ligt in deze lezingen is dat de gemeenschap van de heiligen vooral vanuit Gods perspectief bijzonder is: in de lezingen van vandaag zijn de mensen die centraal gesteld worden en die – letterlijk – opgehemeld worden door hen Gods nabijheid en trouw toe te zeggen, steeds mensen in het nauw. Het gaat om vervolgde christenen, maar ook om een hele reeks wat meer algemene levenssituaties en –houdingen, zoals rouw, zachtmoedigheid, het tonen van erbarmen of het verlangen naar gerechtigheid, die in deze wereld niet zoveel opleveren of de levensvreugde van mensen beperken, die vanuit Gods perspectief de mooist denkbare toekomst hebben. Nog afgezien van die toekomst op zich, verandert dit ook al iets aan de situatie van deze mensen hier en nu: hij krijgt niet het laatste woord. Een slachtoffer van vervolging, of iemand die rouwt krijgt het perspectief dat er meer kan en zal zijn dan dat. Deze boodschap kan destijds bevrijdend en bemoedigend gewerkt hebben en kan dat, mits met pastorale invoelzaamheid gebracht, vandaag ook nog doen.
Suggestie: collage maken van ‘zaligen’
Men kan, voorafgaand aan de viering of tijdens een kindernevendienst, uit de krant foto’s en koppen verzamelen van de afgelopen week of een wat langere periode, die een verzameling zijn van mensen die in de bergrede door Jezus worden genoemd: armen van geest, mensen die treuren, mensen die zachtmoedig zijn, mensen die hongeren en dorsten naar gerechtigheid, mensen die barmhartig zijn, mensen die zuiver zijn van hart, vredebrengers en mensen die vervolgd of beschimpd worden.
In de collage kan men ook voortborduren op de ‘ontelbare menigte uit alle rassen en stammen en volken en talenʼ. Verzamel daartoe foto’s van allerlei mensen. Ter inspiratie: bij het museum Naturalis in Leiden is een indrukwekkende verzameling beeldmateriaal van allerlei verschillende mensen te vinden.
De teksten en suggestie zijn genomen uit de ‘Handreikingen voor liturgie voor de zon- en feestdagen’ van Berne Media. In deze uitgave staan exegetische notities voor elke lezing en antwoordpsalm, een ‘kapstok’ voor de verkondiging, misteksten, voorbeden en diverse andere suggesties voor vieringen met gewijde of niet-gewijde voorganger. Voor meer informatie over de uitgave en een abonnement, zie de website van Berne Media.
