In onze rubriek ‘Vers voor de Zondag’ blikken we vooruit op de eucharistieviering – tijdens de lockdown op afstand te volgen op televisie en internet – van aanstaande zondag (of feestdag): wat vertelt het Evangelie ons? Om wat voor thema draait deze viering? Wat zou je kunnen doen om dit te onderstrepen?
Kerstmis – nachtmis
De Redder geboren
Het vieren van Gods Zoon in ons midden kent – liturgisch gezien – verschillende aspecten. Op de dag van Kerstmis wordt dat in drie vieringen uitgewerkt.
In de nachtmis – meestal op de vooravond gevierd – staan we stil bij het intieme gebeuren van het kind van Maria; de geboorte van het Kind, Zoon-van-God. Deze geboorte is Gods antwoord op het reikhalzend verlangen van mensen, het verlangen naar een Redder. De Redder in Bijbels perspectief is de Mens-van-God die een doorbraak brengt én mensen de kracht en het perspectief geeft om met de hulp van Boven deze aarde opnieuw in te richten.
Exegetische notities Evangelie
Lucas 2,1-14
Hoe klein en achteraf Gods heil voor de wereld begint, laat Lucas zien in zijn verhaal over de geboorte van Jezus. Het verhaal laat zien hoe verhoudingen volledig kunnen veranderen: de machtige keizer Augustus is een voetnoot geworden in de geschiedenis van Jezus. Jezus heeft Augustus doen verbleken. Lucas spreekt al over Jezus’ grootheid in de aankondiging van Jezus’ koningschap door de engel Gabriël in Lucas 1,32-33.
Lucas 2,1-20 is een drieluik, in drie delen gedeeld door de formule ‘En het geschiedde’ (vers 1.6.15). Wij lezen in deze dienst twee fragmenten van de drie. In het eerste gedeelte (vers 1-5) vertelt Lucas vanuit de wereldpolitieke setting hoe Maria en Jozef in Betlehem kwamen, het tweede gedeelte (vers 6-14) verkondigt de geboorte van Jezus, vertelt het hemelse bericht hierover en noemt de eerste menselijke hoorders van het geboortebericht.
Een bevel van keizer Augustus brengt velen op gang. Het gaat de keizer om kennen van het aantal onderdanen en om registratie van landbezit. De camera is eerst gericht op ‘allen’ (vers 3). In vers 4 komt een van die in beweging gebrachte mensen in beeld: Jozef, uit de Galileïsche plaats Nazaret. Jozef moet voor de volkstelling naar Betlehem in Juda, omdat hij een nakomeling van David is (Lucas 1,27). Jozef komt daar aan met zijn hoogzwangere verloofde Maria. Voor hen is in het gewone gastenverblijf geen plaats. Zij wijken uit naar een dierenverblijf. Daar komt Jezus ter wereld, Maria’s eerstgeboren zoon. Zij verzorgt het kind door hem in doeken te wikkelen, in te bakeren, en hem in een voederbak te leggen. De evangelist tekent armelijke omstandigheden.
Lucas vertelt uiterst kort over de geboorte. De evangelist besteedt er niet meer dan twee verzen aan (vers 6-7). Veel uitvoeriger schrijft Lucas over de eerste mensen die de boodschap van Jezus’ geboorte horen: herders. Niet alleen de plaats van de geboorte is in dit verhaal uitzonderlijk, ook deze eerste hoorders zijn uitzonderlijk. Herders stonden min of meer buiten de maatschappij van die dagen; zij waren bijvoorbeeld niet gerechtigd te getuigen voor een rechtbank. Zij waren doorgaans ingehuurd als herder, niet de eigenaar van het vee. Het waren ruige lui die niemand vertrouwde. Deze verworpenen die de nacht doorbrengen in de open lucht, ontvangen als eersten de boodschap van Jezus’ geboorte. Zij worden omstraald door Gods licht. De nacht wordt kapotgezongen. Hoewel de herders in Jezus’ tijd niet in hoog aanzien stonden; zou toch het oudtestamentische beeld van God als herder (onder meer in Psalm 23) hierin niet doorschemeren?
Door de engelen valt er hemels licht op het kind. De herders reageren op de hemelse boodschap met grote schrik. De eerste engel neemt die schrik weg: ‘Wees niet bevreesd.’ Die woorden hadden ook al geklonken bij de aankondiging van Johannes’ geboorte aan Zacharias door de engel Gabriël (Lucas 1,13) en bij de aankondiging van Jezus’ geboorte aan Maria, eveneens door de engel Gabriël (Lucas 1,30). Dan verkondigt de engel als heraut van Jezus’ geboorte een boodschap van grote blijdschap, bestemd voor heel het volk. ‘Jullie is de Redder geboren, heden.’ Pal na Jezus’ geboorte wordt het grote nieuws verkondigd. God wacht niet om dit grote nieuws door te laten geven. Was aan Maria zijn eigennaam Jezus genoemd (Lucas 1,31), hier gebruikt de engel zijn erenaam: Christus, Messias dus, waarmee zijn unieke status is aangegeven. De erenaam wordt gecombineerd met de titel ‘Heer’. In deze combinatie zou de oudchristelijke belijdenis ‘Jezus Christus is Heer’ (Filippenzen 2,11) te horen kunnen zijn. De plaats van geboorte wordt niet omschreven als Betlehem, maar als ‘de stad van David’. Deze koppeling met David was ook al uitgesproken bij de aankondiging van zijn geboorte (Lucas 1,32).
De hemelse boodschap over Jezus’ geboorte wordt gecombineerd met een teken: jullie zullen een kind vinden in doeken gewikkeld in een voederbak. Zo wordt het kind herkenbaar. Kennelijk gaat de engel ervan uit dat de herders het kind zullen willen bezoeken.
Na de proclamatie van Jezus’ geboorte valt een hemels engelenkoor de engel-heraut bij. Zij prijzen God en verklaren vrede op aarde. Engelen zingen dus over Jezus’ wereldwijde betekenis. Het joodse messiasbegrip gaat uit van een radicale verandering van deze wereld bij de komst van de Messias. In dit verhaal wordt de dictatoriale wijze van regeren van keizer Augustus geplaatst tegenover het effect van Jezus op de wereld: vrede.
In het derde luik (Lucas 2,15-20) vertellen de herders de hemelse proclamatie door (Lucas 2,17-18) en nemen zij de hemelse lofzang over (Lucas 2,20). Lucas 1-2 is vol momenten van lofzang: Elisabet (1,25), Maria (1,46-55), Zacharias (1,68-79), de engelen (2,14), de herders (2,20), Simeon (2,29-32) en Hanna (2,38). Zeven lofzangen, de engelenzang staat precies in het midden.
Focus
- De Kerstboodschap vertelt en zingt van een God die naar mensen komt. Hij komt naast ons staan, deelt in alles ons leven.
- Het Kerstverhaal moet niet alleen gelezen worden als een beschrijving van Jezus’ geboorte en omringende gebeurtenissen. Ook in Lucas 2 is de pijn van menselijk lijden te voelen, onder meer in de verplichting, de dwang die Augustus oplegt, de situatie waarin Jezus ter wereld komt, de uitgestotenheid van mensen zoals de herders. In die wereld vol pijn klinkt het hoopvol dat God ons daarin niet alleen laat. Jezus’ geboorte is teken van een betrokken en bewogen God.
- De teksten gaan over de wereldwijde betekenis van Gods heil.
- Op de boodschap van Gods heil mag zingend gereageerd worden. Zie ook het slotvers van het evangelie van Lucas (24,53), waar dezelfde woordcombinatie (God verheerlijken) staat als in Lucas 2,20.
- In deze dienst mag ook de vraag aan de orde komen of God ingrijpt in de werkelijkheid. Vanuit deze teksten klinkt een duidelijk bevestigend antwoord. Gods ingrijpen geschiedt langs kleine en onopvallende weg. Hij sticht vrede op aarde in deze mens van God. Gave is in de Bijbel steeds tegelijk opgave. Hij roept ons op deze weg te gaan. Zo werkt God via mensen.
Suggestie: liturgische bloemschikking
Met Kerstmis mag (en zal) een kerstboom – hoe groot of klein ook – niet ontbreken. Andere opties zijn de kerstster of een blauwe hyacint. Deze laatste staat symbool voor Geloof, Hemelse genade, Maria (kleur) en Christus (elk afzonderlijk bloempje wordt ‘nagel’ genoemd – een voorverwijzing naar Christus’ lijden). Als echte voorjaarsbloem staat ze ook voor het nieuwe, prille leven.
De kerstster bloeit (in Midden-Amerika in het wild) echt rond Kerstmis. De prachtige donkergroene en vuurrode kleuren passen prachtig bij Kerst. Een Mexicaanse legende verklaart de verbintenis van de kerstster met Kerstmis.
Het arme kind Pepita, dat geen cadeau kon kopen om op kerstnacht aan Christus te geven, plukte enkele onkruiden in de wegberm en maakte er een klein boeket van. Het kind was verteld dat een nederige, maar liefdevol gegeven gift aanvaardbaar was in de ogen van God. In de kerk begon het boeket te bloeien met rode en groene bloemen en de kerkelijke gemeente beschouwde dit als een kerstwonder. Vanaf dat moment werd de kerstster in Mexico Flores de Noche Buena genoemd. (Bron: Wikipedia)
De teksten en suggestie zijn genomen uit de ‘Handreikingen voor liturgie voor de zon- en feestdagen’ van Berne Media. In deze uitgave staan exegetische notities voor elke lezing en antwoordpsalm, een ‘kapstok’ voor de verkondiging, misteksten, voorbeden en diverse andere suggesties voor vieringen met gewijde of niet-gewijde voorganger. Voor meer informatie over de uitgave en een abonnement, zie de website van Berne Media.
