Suzanna Ivanič, Katholiek. De beeldcultuur van het katholicisme
KokBoekencentrum,
Utrecht 2022,
ingebonden, 256 blz.,
€ 39,99
Dit boek over de beeldcultuur van het katholicisme is niet alleen een brede beschrijving van die beeldcultuur, maar laat tevens in vele afbeeldingen in kleur die beeldcultuur zien. In het katholicisme is het geloven op vele manieren materieel vormgegeven. In dit boek gaat de auteur, docent vroegmoderne Europese geschiedenis aan de universiteit van Kent, diep op de beeldcultuur in. Door de vele illustraties krijgt de lezer een brede indruk van de diversiteit daarvan. Bij talrijke illustraties worden details afzonderlijk besproken.
Op pg. 232 formuleert Ivanič twee centrale stellingen van haar boek: “Adembenemend mooie kunstwerken die Gods ingenieuze schepping weerspiegelen en uitgaan van de natuurlijke materialen zijn bedoeld om God te eren.” En: “Licht, kleur, aanraking, smaak, geur en geluid worden ingeschakeld om de etherische verrukkingen op te roepen van een vroom leven.” De termen “tot eer van God” en “vroom leven” vindt de lezer bij herhaling in dit boek. De kunst heeft in haar beschrijving een didactisch doel (pg. 37), is een vermaning om een vroom leven te leiden (pg. 40), is bedoeld om aan het denken te zetten (pg. 49). “Vanuit materie ontstaat contemplatie.” (pg. 14), stelt zij, van het materiële dus naar het immateriële. Kunstwerken die het katholicisme voortbracht, hebben hun oorsprong in een religieuze setting. Voor Ivanič is katholieke kunst geen nevenproduct van religie: “Ze is religie – evenveel als de woorden in de Bijbel of het ritueel van de mis. De vormen en materialen zijn nauw verweven met katholieke overtuigingen, gebruiken en identiteiten.” (pg. 10)
Een ander aspect waar de auteur sterk de nadruk op legt, is het universele karakter van de katholieke kunst: “Sinds het Romeinse Rijk hebben religieuze rituelen en kunst de katholieke gemeenschap verbonden: verleden en heden, van Jeruzalem tot Mexico.” (pg. 248). Deze kunst verbeeldt een wereldwijd geloven, maar verbindt zich telkens met lokale gebruiken en mogelijkheden in een versmelting met lokale, inheemse cultuur (pg. 74.122.204). “Door het verbazingwekkende vermogen van het katholicisme om andere culturen een plaats te bieden én te assimileren … floreert het al door heel de geschiedenis en wereldwijd.” (pg. 12) Daarmee krijgt de kunst “een eigen plaatselijk karakter” (pg. 195). Zij maakt dit duidelijk aan vele voorbeelden.
Het boek wordt geopend met een inleiding. Hierin bespreekt Ivanič onder meer de vraag hoe christelijke kunst zich verhoudt tot het beeldverbod in de Tien Woorden. Zij citeert de uitspraak van paus Gregorius de Grote: “Een beeld aanbidden is iets anders dan van een beeld leren. Beelden vertellen een verhaal, over wie en wat aanbeden hoort te worden. Beelden zijn voor de onwetenden wat taal is voor wie kan lezen (…) en precies daarom is een afbeelding een les, maar dan voor het volk.” (pg. 13) Daarmee was volgens de auteur de weg vrij voor de katholieke kunst. Na de inleiding volgen de drie delen van het boek: “leren”, “plaats” en “geest”. Elk deel is dan weer in drie delen verdeeld. In het eerste deel (“leren”) besteedt zij aandacht aan de verbeelding van Christus, apostelen en heiligen. Ook de figuur van Maria wordt hier breed belicht. In het tweede deel (“plaats”) bespreekt zij religieuze plaatsen: kathedralen, in de huiselijke sfeer, op gewijde plaatsen. In het derde deel (“geest”) gaat zij onder meer in op feestdagen en vieringen, individuele devotie, processies, sieraden, bodyart en muziek.
Tenslotte bevat het boek achterin een paragraaf “verder lezen” en een register. In de paragraaf “verder lezen” hadden in de Nederlandse uitgave meer Nederlandse titels mogen worden opgenomen. Een verdere aanmerking betreft de datering van de ondergang van het West-Romeinse Rijk. Dat was niet eind vierde eeuw, maar in 476 (pg. 15).
Met grote deskundigheid gidst Ivanič de lezer door het omvangrijke gebied van de katholieke kunst. Zij legt vele verbanden. Voortdurend benadrukt zij de samenhang van kunst en leven. Het boek leest vlot.
Een aanrader, zowel door de illustraties als door de tekst.
