Ieder mens is uniek, zegt men. Iedereen heeft zijn eigen sterke en zwakke punten, zo heb ik geleerd. Breng mensen met hun eigen, verschillende perspectieven op de wereld samen en uit die diversiteit ontstaat kracht, zo is mij beloofd.
Veel mensen komen niet verder dan dit zojuist geschetste mensbeeld. Het is een mensbeeld dat zó oppervlakkig en nietszeggend is, dat het alleen in mijn LinkedIn netwerk als diepzinnig te boek staat. Het is een mensbeeld dat niet per se fout is, maar alleen zinvol is in een wereld bestaande uit NPC’s.[1]
Een incompleet mensbeeld
Er mist iets in dit mensbeeld. We voelen en we weten dat er iets niet klopt; het plaatje is verre van compleet. Erger nog: we missen niet alleen een paar stukjes van de puzzel, we missen de puzzel zelf. We weten niet eens hoe het totaalplaatje eruit zou moeten zien.
Voor het totaalplaatje ben je bij LinkedIn, sociale en traditionele media en achteloze NPC’s aan het verkeerde adres. Als je op zoek bent naar een geloofwaardige schets van het totaalplaatje van de ware mens, dan moet je serieuze bronnen raadplegen. Dan verdiep je je in de literatuur, de filosofie, de lyrische poëzie en de meeslepende cinema die gecreëerd is door briljante creatieve geesten. Wat volgt is een voorzichtige poging om met behulp van die briljante creatieve geesten uit de wereld van de cinema een realistischer mensbeeld te schetsen.
Cinema als spiegel voor de realiteit
Wat hebben de films Falling Down (1993), The Truman Show (1998), The Matrix (1999) en Shutter Island (2010) met elkaar gemeen? Oppervlakkig gezien lijkt dit een samenraapsel van films die weinig met elkaar te maken hebben. Wat heeft een gefrustreerde, werkloze, gescheiden man die op rooftocht gaat (Falling Down) te maken met reality-tv (The Truman Show), machines die de mensheid onderdrukken (The Matrix) of een rechercheur die de verdwijning van een vrouw uit een psychiatrische kliniek onderzoekt, maar dat blijkt dat die rechercheur patient is in diezelfde kliniek (Shutter Island)? Laten we de verhaallijnen van de vier films onder de loep nemen (opgepast, spoiler alerts!)
Falling Down
De protagonist in Falling Down, vertolkt door Michael Douglas, klampt zich wanhopig vast aan illusies. Hij forenst elke dag en staat in de file, draagt braaf zijn pak en stropdas, ook al is hij werkloos. Hij kan nauwelijks afstand doen van zijn aktentas, omdat het dragen van zijn aktentas naar buiten toe signaleert dat hij een productief en respectabel lid van de samenleving is. Hij wordt boos omdat hij door de file niet op tijd bij het verjaardagsfeestje van zijn dochter kan zijn, ook al is hij gescheiden en is hem door de rechter een contactverbod opgelegd. Het illustreert zijn onvermogen om de realiteit onder ogen te zien waarin zijn leven uit elkaar valt.
The Truman Show
In The Truman Show wordt een gigantisch bouwwerk – een studio – opgetuigd (zichtbaar vanaf de ruimte) waarin een geheel nieuwe, maar illusoire wereld gebouwd wordt. Meer dan vijfduizend camera’s en honderden acteurs zijn ingezet om de hoofdpersoon (Truman Burbank, gespeeld door Jim Carrey) 24 uur per dag live op televisie te volgen en om hem te laten geloven dat deze namaak-wereld de échte wereld zou zijn. Het is een bouwwerk dat de realiteit bewust buiten de deur houdt. De onnavolgbare en heldhaftige strijd die Truman voert om zichzelf te bevrijden uit de illusie is veelzeggend: Het is zoveel makkelijker om de illusie te aanvaarden en niet tegen de stroom in te gaan. Het aanvaarden van het comfort van de leugen, het berusten in de troost van de illusie, is de makkelijkste weg.
The Matrix
Over grote bouwwerken gesproken: in The Matrix is de mensheid gereduceerd tot levende batterijen die machines en algoritmes aandrijven. Mensen worden door de machines gefokt en in leven gehouden in miljarden individuele “pods”. Om de mensheid te foppen hebben de machines een digitale namaak-wereld gecreëerd (the matrix) waarin al die miljarden mensen zijn ingeplugd. De matrix lijkt verdacht veel op de wereld zoals wij die nu beleven. Daardoor denken de mensen dat ze een normaal leven leiden en blijven ze onbewust de machines van stroom voorzien. Neo, gespeeld door Keanu Reeves, is één van de gevangenen in de matrix. Maar anders dan zijn mede-lotgenoten voelt hij, weet hij, dat er iets niet klopt. Neo weet zich te ontworstelen aan de matrix en, net als Truman, voert hij een heldhaftige strijd tegen de matrix, tegen de leugen. Maar Neo is slechts één van de weinigen. Misschien dat miljoenen andere zielen ergens aanvoelen dat hun wereld onecht is. Maar de overgrote meerderheid leeft slaafs voort in de nep-realiteit die hen wordt voorgeschoteld zodat zij de werkelijkheid niet onder ogen hoeven te komen.
Shutter Island
In Shutter Island neemt de ontkenning van de realiteit dramatische vormen aan. De hoofdrolspeler Edward Daniels (Leonardo DiCaprio) heeft onbeschrijfelijke trauma’s beleefd. Hij heeft de verschrikkingen van de shoah met eigen ogen gezien toen hij als Amerikaans soldaat het concentratiekamp Dachau bevrijdde. Zijn manisch depressieve vrouw heeft zijn drie kinderen verdronken, waarna hij haar in een staat van shock heeft doodgeschoten. Deze gebeurtenissen bij elkaar opgeteld zorgen ervoor dat “Edward”, die eigenlijk Andrew Laeddis heet, een compleet nieuwe realiteit bedenkt en voor zichzelf een nieuwe identiteit aanmeet, als wanhopige poging om de traumatische realiteit niet onder ogen te hoeven komen.
De kracht van ontkenning
Wat verbindt de personages in deze films? Wie is de mens werkelijk? Waarin zijn we niet divers? Wat maakt een mensbeeld completer? Het antwoord is dat de mens zich tot het uiterste inspant, tot het kleinste gaatje gaat, wanhopige pogingen doet, alles opoffert, indrukwekkend grote materiële of immateriële bouwwerken optuigt (of laat optuigen) alles voor één doel: om de realiteit niet onder ogen te hoeven komen. Wat de mens verenigt is het credo: “Ik ontken dus ik besta”. Zet dat eens in je LinkedIn-profiel. Het aantal contactverzoeken van headhunters zal waarschijnlijk niet hard groeien.
Als het ontkennen van de realiteit, het actief vermijden van contact met de werkelijkheid, zo’n fundamenteel onderdeel is van wat het betekent om mens te zijn, hoe kan een mens dan toch zijn weg naar het licht vinden? Neo uit The Matrix is maar één van de miljarden mensen die een uitweg weet te vinden. Truman uit The Truman Show wordt letterlijk de weg naar buiten versperd en iedereen om hem heen spant samen om hem binnen de muren van de studio te houden. Is het überhaupt mogelijk voor mensen om te ontsnappen en de werkelijkheid onder ogen te komen? Deze vraag is alleen voor de moderne seculiere mens een verwarrende puzzel. En het voor de hand liggende, klassieke antwoord zorgt er ironisch genoeg voor dat moderne seculiere mensen de neiging ondervinden om de werkelijkheid nóg meer te ontkennen. Het voor de hand liggende antwoord, het antwoord dat vrijwel elke westerling u tot aan de moderne tijd zonder aarzeling kon geven, is deze: Ontsnapping uit de hel van de leugen, ontsnapping uit een kunstmatig opgetuigd bouwwerk die de realiteit voor je verbergt, is heel goed mogelijk. Ontsnapping is zelfs gegarandeerd als je de kracht en de moed kan opbrengen om één fundamentele realiteit te durven erkennen: de realiteit van de erfzonde.
Dit evidente antwoord is voor de meeste moderne seculiere mensen, en zelfs voor sommige moderne Christenen, ronduit shockerend. De emotionele reactie die het begrip “zonde” teweegbrengt is veelzeggend. Als je tegenwoordig in een filosofisch getint gesprek laat vallen dat de mens belast is met de erfzonde, variëren de reacties van ongeloof tot verbijstering. De begrippen “zonde”, maar vooral “erfzonde” of “zondeval”, zijn voor de moderne seculiere mens radioactieve begrippen. Niet ongebruikelijk is de vraag van één van de gesprekspartners of je misschien tot een fundamentalistische christelijke sekte behoort. Zoals gezegd: het voor de hand liggende, klassieke antwoord op de vraag of ontsnapping mogelijk is, leidt ironisch genoeg tot een nóg verdergaande ontkenning van de realiteit: de ontkenning van de realiteit van de erfzonde.
De erfzonde en wetenschap
Voordat ik het verband laat zien tussen de erkenning van de erfzonde en het ontsnappen uit een dodelijke fantasiewereld, bied ik als intermezzo een reality check. Weet u hoe de moderne wereld is ontstaan? Weet u hoe de specifieke natuurwetenschappelijke methode van het formuleren van hypotheses, het experimenteren en testen, analyseren van resultaten en herziening van hypotheses is ontstaan? Om precies te zijn: het is ontstaan in het Westen, rond de zeventiende eeuw, door christelijke wetenschappers. Het was de tijd van wetenschappelijke pioniers zoals Francis Bacon, Robert Boyle, Isaac Newton en Robert Hooke. Zij namen de Schrift en Augustinus’[2] doctrine van de erfzonde uiterst serieus. Augustinus’ doctrine van de erfzonde betekende voor hen dat de verstandelijke vermogens van mensen drastisch beperkt zijn. Een juist begrip van de zondeval leidt ertoe dat de mens niet langer op betrouwbare wijze intuïtief kennis kan opdoen over de natuurlijke wereld. Als we dus iets over de natuur willen weten, kunnen we niet zomaar aannemen dat het vanzelfsprekend en transparant is voor onze geest. Dit nieuwe begrip van de inherente zwakte van de menselijke geest (een radicale afwijzing van de Aristotelische benadering) vereist een specifieke wetenschappelijke methode: wetenschap als een collaboratieve, industriële onderneming. Zo ontstond in de zeventiende eeuw het idee van experimenteren als een noodzakelijke correctie voor de beperkingen van het menselijke verstand als gevolg van de erfzonde. Zodoende konden de geheimen die de natuur verbergt onthuld worden. Kortom: de natuurwetenschappelijke methode is bedacht om tegenwicht te bieden aan de desastreuze gevolgen van de erfzonde voor het functioneren van het menselijke verstand, veroorzaakt door de zondeval. Aan dit inzicht hebben we de grote wetenschappelijke doorbraken te danken die de moderne wereld gemaakt heeft tot wat het is. De moderne seculiere mens die beweert dat de erfzonde een archaïsch begrip is dat geen plaats heeft in een intellectuele conversatie, is de ultieme expressie van historische, wetenschappelijke, filosofische, religieuze en anthropologische onnozelheid.
De weg naar verzoening
Terug naar het verband tussen het aanvaarden van de erfzonde en het ontsnappen uit een dodelijke fantasiewereld. Hoe kun je ergens uit ontsnappen als je ontkent dat je gevangen bent? Dat is per definitie onmogelijk. De erfzonde daarentegen wrijft in je gezicht de verschrikkelijke waarheid dat je in ballingschap verkeert, dat je niet daar bent waar je behoort te zijn, dat je gedropt bent achter vijandelijke linies, dat je in gevangen afzondering leeft van jouw Schepper, voor de rest van je leven. De erfzonde doet veel meer dan alleen het aantasten van het menselijke verstand. De erfzonde heeft een onoverbrugbare kloof doen ontstaan tussen de mens en God. Geen enkel mens, geen enkel systeem, geen enkel door mensen opgebouwd construct kan die kloof dichten. Niemand kan op eigen kracht verzoening met God bewerkstelligen. Alleen God zelf kan dat doen. En dat heeft Hij gedaan door Zijn kruisdood en verrijzenis. Dat is onze enige ontsnapping: het volgen van Christus, het oppakken van ons kruis, en in nederigheid de berg oplopen, terwijl je door anderen bespuugd en belachelijk gemaakt wordt. Anders gezegd, ontsnapping is mogelijk door zoveel mogelijk verantwoording te dragen, jezelf voor anderen op te offeren, fysiek en psychisch lijden op de koop toe te nemen, wetende dat de genade van Onze Lieve Heer jou, en vele anderen, uit de dodelijke fantasiewereld, uit de wereld van de leugen, heeft bevrijd. Het erkennen van de erfzonde is erkennen dat trauma en lijden de enige wegen zijn naar verzoening. Dat symboliseert Jezus aan het kruis. Lijden is niet de afwijking van het normale, van het natuurlijke in deze wereld van gevangenschap, maar de manifestatie ervan.
De meeste mensen komen de verschrikkelijke realiteit van de erfzonde niet onder ogen. Zoals Falling Down, The Truman Show, The Matrix en Shutter Island ons willen laten zien, ontwikkelen we overlevingsstrategieën (copingsmechanismen) om de werkelijkheid buiten de deur te houden. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche legt de vinger op de zere plek:
“de kracht van een geest kan worden afgemeten aan de hoeveelheid ‘waarheid’ die hij nog net kan verdragen, of, om het duidelijker te zeggen, in hoeverre die waarheid voor hem zou moeten worden verdund, verhuld, verzoet, afgestompt en vervalst.” [3]
Het Christendom confronteert mensen met de schrikwekkende realiteit van de erfzonde. Het daagt Christenen uit om hun geestkracht te ontwikkelen, zodat ze niet alleen die waarheid kunnen verdragen, maar die ook in waardigheid op hun schouders kunnen meedragen. Het alternatief is om te doen alsof de erfzonde een fabeltje is, dat er geen God is die zich wil verzoenen met de mens. Dan nodig ik u uit om u aan te sluiten bij de gelederen van de massa van mensen die een leven leiden van stille wanhoop.[4]
Wat als alles instort?
Ik verlaat u met een gedachte-experiment. Wij westerlingen zijn gehecht aan onze rechtstaat en democratie. Wij zijn dus ook zeer gehecht aan rechtsstatelijke instituties zoals de rechterlijke macht, de politie, het leger, wetenschappelijke instituten en de media. Deze instituties zijn niet perfect, maar ze vormen een belangrijke waarborg tegen bijvoorbeeld totalitaire stromingen die in meer of mindere mate de rechtsstaat bedreigen. Stel, de afgelopen jaren hebben er gebeurtenissen plaatsgevonden waaruit onmiskenbaar blijkt dat vrijwel elk instituut niet meer doet waarvoor het is opgericht. Zij verwaarlozen niet alleen hun taken, ze keren zich actief tegen de rechtsstaat en de democratie, en pogen die zelfs omver te werpen. De instituties zelf blijven natuurlijk bij hoog en bij laag beweren dat zij de rechtsstaat en de democratie beschermen. Maar ondertussen valt datgene waaraan u zich diep heeft gehecht als een kaartenhuis in elkaar. Het land dat u kende, waarin u bent opgegroeid, dat u met hartstocht tegen haar tegenstanders heeft verdedigd, is niet meer. Het ideaal is gestorven. Hoe zou u daarop reageren? Als we onszelf toestaan om deze vraag te beantwoorden door de lens van een realistisch mensbeeld, het mensbeeld zoals geschetst in Falling Down, The Truman Show, The Matrix en Shutter Island, is uw meest waarschijnlijke reactie er één van totale ontkenning. U zult zich tot het uiterste inspannen, tot het kleinste gaatje gaan, wanhopige pogingen doen, alles opofferen, indrukwekkend grote materiële of immateriële bouwwerken optuigen (of laten optuigen) alles voor één doel: om de realiteit van de teloorgang van de beschaving niet onder ogen te hoeven komen. Er zullen mensen zijn die de moed kunnen opbrengen om openlijk te beweren dat de rechtsstaat niet meer bestaat. U zult die mensen verketteren en belachelijk maken. U zult uitgerekend hén als bedreiging voor rechtsstaat en democratie beschouwen. Want in uw fantasiewereld zijn rechtsstaat en democratie gewoon blijven voortbestaan. Uw credo zal zijn: “Ik ontken dus ik besta”. Ik beweer in dit essay niet dat we daar als samenleving nu zijn aanbeland. Het is maar een gedachte-experiment. Het gaat erom dat, als we daar zouden aanbelanden, u dit waarschijnlijk niet zou weten.
Original Sin Mode: Een lifehack
Maar er is een cheat code die je kunt gebruiken in ieder spel. Er is een mogelijkheid om NPC’s altijd een stap voor te zijn. In videogames heet dit “God Mode”. In het echte leven noem ik het “Original Sin Mode”. Als je de Original Sin Modeactiveert, zie je direct dat elke beschaving, ook de onze, op elk moment onder donderend geraas kan en zal instorten. Dat is het lot van elke wereldse beschaving in – zoals Augustinus het noemde – het saeculum, de seculiere wereld. Het is een vaststaand gegeven. In Original Sin Mode ontbreekt de diepe, emotionele hechting aan wereldse structuren, hoe goed en weldadig die structuren ook mogen zijn. De schok van de ineenstorting van wereldse, seculiere structuren van iemand in Original Sin Mode beperkt zich hooguit tot de timing, niet tot het evenement als zodanig. Dat stond altijd al in de sterren geschreven. Original Sin Mode stelt je in staat om tijdig op de realiteit van de ineenstorting te anticiperen, die in real time waar te nemen en adequaat te handelen. Het stelt je in staat om op tijd een ark te bouwen, de zondvloed te overleven en een nieuw leven op te bouwen voor jou en je nageslacht. Het stelt je in staat om op tijd uit Sodom en Gomorra te vluchten voordat deze steden worden verwoest.
Dus maak gebruik van de ultieme life hack. Gebruik de cheat code. Activeer de Original Sin Mode en neem de woorden van Christus ter harte:
“Hemel en aarde zullen verdwijnen, maar mijn woorden zullen nooit verdwijnen. Niemand weet wanneer die dag en dat moment zullen aanbreken, ook de hemelse engelen en de Zoon niet, alleen de Vader weet het. Zoals het was in de dagen van Noach, zo zal het zijn wanneer de mensenzoon komt. Want zoals men in de dagen voor de vloed alleen maar bezig was met eten en drinken, met trouwen en uithuwelijken, tot aan de dag waarop Noach de ark binnenging, en zoals men niet wist dat de vloed zou komen, totdat die kwam en iedereen wegnam, zo zal het ook zijn wanneer de Mensenzoon komt.” [5]
[1] NPC staat voor: “Non-Playable Character”. De term komt oorspronkelijk uit videogames en verwijst naar personages die worden bestuurd door de kunstmatige intelligentie van het spel in plaats van door echte spelers. Op sociale media wordt “NPC” vaak gebruikt als metafoor om iemand te beschrijven die blindelings de populaire mening volgt zonder kritisch na te denken.
[2] Augustinus van Hippo, AD 354-430, bisschop van Hippo, filosoof, theoloog en kerkvader.
[3] Friedrich Nietzsche, Voorbij goed en kwaad, vertaald door Maarten van Buuren (Uitgeverij Boom, 2023) [39]
[4] “The mass of men lead lives of quiet desperation.” Henry David Thoreau, Civil Disobedience and Other Essays
[5] Mattheüs 24:35-39
Camiel van der Graaf is werkzaam als advocaat in de renewable energy sector in Hamburg, Duitsland. Hoewel hij theologie, filosofie en geschiedenis niet tot zijn formele werkterrein rekent, kan hij deze disciplines wel met vurige passie beschrijven.