In Twente en de Achterhoek heb ik katholieken nog niet horen juichen, en toch is daar alle reden toe. De Dicasterie voor Communicatie past in haar document ‘Op weg naar volledige aanwezigheid’ het principe van het naoberschap toe op onze omgang met sociale media.
Het Vaticaan kwam in juni met het document waarin ze reflecteert op de waarden en gedrag van katholieken op sociale media. Het document dat uit 20 pagina’s bestaat gaat vergezeld met een microsite waarop katholieken worden uitgenodigd te reflecteren over dit onderwerp.
Centraal staat de naoberschap. In de Gelderse, Drentse en Twentse streken gebeurt dat om je buren te helpen wanneer dat nodig is. Het Vaticaan trekt dit door naar de digitale wereld waar we allemaal elkaars buren kunnen zijn. Ze addresseert de dringende kwestie hoe je als individuele katholiek of als kerkgemeenschap in de digitale wereld als liefdevolle buren aanwezig kan zijn en aandacht aan elkaar kunt geven.
Deze vraag is belangrijk omdat de vooruitgang in technologie nieuwe vormen van communicatie mogelijk hebben gemaakt. Dankzij sociale media kunnen mensen als nooit tevoren ervaringen delen en relaties opbouwen. Tegelijkertijd wordt digitale communicatie beïnvloed door kunstmatige intelligentie. Tijd om te herontdekken wat de menselijke ontmoeting in de kern is, aldus het Vaticaan. Het doel van het document is dan ook om enkele van de voornaamste vragen aan de orde te stellen en te bevorderen hoe katholieken sociale media kunnen gebruiken. Het zijn geen exacte richtlijnen. Verwacht ook geen praktische tips hoe je meer volgers kunt krijgen.
Het Vaticaan heeft in de loop der jaren veel gereflecteerd op het communicatievraagstuk. In de vorige een verschenen belangwekkende documenten als Inter Mirifica en Communio et Progressio, alsook begon de paus met de jaarlijkse boodschappen van Wereldcommunicatiedag. In 2002 kwamen daar twee pastorale documenten bij, Kerk en Internet en Ethiek en Internet.
Deze laatste twee documenten zijn nu afgetoft en vinden hun grondige update in het op 29 mei verschenen document ‘Towards full presence’ – ‘Op weg naar volledige aanwezigheid’.
De auteurs, prefect Paolo Ruffini en secretaris Lucio Ruiz, kiezen daarbij de parabel van de Barmhartige Samaritaan. Daarin wordt de vraag gesteld ‘Wie is mij naaste?’ In de beantwoording van die vraag in de context van social media engagement wordt eerst gewaarschuwd voor de valkuilen op de digitale snelweg en “Web 5.0”.
Kunstmatige intelligentie
De rol van kunstmatige intelligentie zal een steeds grotere invloed hebben op onze ervaring van de werkelijkheid. Machines kunnen onze vragen beantwoorden, sensoren meten onze emoties en enorme datasets kunnen een werkelijkheid visualiseren die in feite niet bestaat. Dat laat VPRO’s Tegenlicht in de documentaire ‘De prijs van AI’ duidelijk zien. Kunstmatige intelligentie, en dan met name generatieve AI, maakt het zeer toegankelijk om met enkele zinnetjes een idee tot leven te laten komen in tekst, beeld, muziek of video. Met dank aan ChatGPT, Midjourney of Dall-E als voornaamste tools op dit moment.
De oude dichotomie tussen online versus offline is daarom aan herziening toe. Misschien moeten we voortaan praten over ‘onlife’, de convergentie dat het menselijke en sociale leven in al zijn uitdrukkingsvormen en ruimtes laat zien. We wenden ons tot sociale media voor saamhorigheid en bevestiging van eigen ideeën (of eigen gelijk), naast het zoeken naar informatie of vermaak.
Reik de hand naar de ander
Het internet is stuk, poneerde Marleen Stikker jaren geleden al en dat weerklinkt in het pastorale document. Het Vaticaan drukt uit dat de digitale kloof tussen de mensen met toegang tot internettoepassingen en zij zonder toegang, steeds sneller gaat. Veel ‘gemarginaliseerden’ stranden langs de kant van de weg. Verdeeldheid en polarisatie nemen toe, terwijl commerciele platformen beloven een gemeenschap op te bouwen. Voor een argeloze gebruiker is het steeds moeilijker om bronnen te verifiëren en informatie op juistheid in te schatten. Tel daarbij de algoritmen op die keuzes voor ons maken. Dat zorgt ervoor dat socialemediaplatforms hun gebruikers uitelkaar trekt en de mogelijkheid ontneemt om je buren te ontmoeten. Sterker uitgedrukt: het leidt tot extremisme, haat, onverschilligheid en polarisatie. Het Vaticaan bepleit daarom: ga uit je eigen bubble en blijf niet hangen in je groep van gelijken. Trek erop uit de ander te ontmoeten.
De auteurs onderkennen dat het niet makkelijk is om de ander te verwelkomen als deze tegengestelde standpunten heeft. De schriftgeleerde in de parabel wilde een grens stellen wie wel en wie niet zijn naaste is. Wie kun je negeren? Maar de gelijkenis daagt ons uit om uit je comfortzone te stappen en je in te spannen om de ander de hand te reiken. Katholieken zouden een eerste stap kunnen zetten. Daarmee bevorderen we wederzijdse ontmoeting en gemeenschapsvorming in plaats van individualisme en polarisatie. De gelijkenis van de man die aan zijn lot werd overgelaten, maar werd geholpen door de minst verwachte persoon kan ons kompas daarin zijn. De Samaritaan zag de halfdood geslagen man niet als de vreemde ander, maar als iemand die hulp nodig had. Daarmee overbrugt hij de sociale kloof. Waarom zou je dit niet online doen?
Aandachtspanne
Een ander punt dat het Vaticaan aanhaalt is luistervaardigheid. Informatie – feiten of meningen – komen steeds sneller tot ons, vaak zonder de volledige context, die noodzakelijk is een onderbouwd idee te zien. We reageren snel op het scherm, zonder het volledige verhaal te vinden. We scrollen gedachteloos door en zijn bang updates te missen. Opnieuw een waarschuwing: we dreigen in deze digitale cultuur ons vermogen om diep en doelgericht na te denken te verliezen. De Duitse psycholoog Manfred Spitzer waarschuwde in 2014 al voor ‘digitale dementie’, net als Nicolas Carr in 2011 met zijn prijswinnende boek ‘Het ondiepe’.
De dicasterie bepleit stilte als vorm van digitale detox. Een contemplatieve benadering is tegencultureel én vormend. Social media engagement gaat niet om de likes en de clicks maar om mensen. We hebben de mogelijkheid om zorg en mededogen te tonen dwars door de impulsieve opmerkingen en misleidende informatie heen. Luisteren met het ‘oor van het hart’, noemt de dicasterie het. Daarbij helpt contemplatief gebed en een relatie met God. We kunnen ons daarmee op sociale media onderscheiden: communiceren is niet alleen een praktische vraag, maar ook een spirituele uitdaging. Het vraag om onderscheidingsvermogen, en ook uithoudingsvermogen.
Digitaal nabuurschap betekent het herkennen van onze digitale naaste en aandachtig aanwezig zijn bij de verhalen van anderen, met name de mensen die lijden. Dat bevordert compassie, solidariteit en gemeenschapsopbouw. Communicatie is relaties aangaan, en digitaal nabuurschap een werkelijke houding. Sociale media biedt ongeplande ontmoetingen, de andere ‘weg naar Jericho’ uit de parabel. Het biedt geen garantie te zeggen dat je gelovig bent. Sterker nog, groepen die zich zelf als katholiek presenteren – ik denk stiekem aan groeperingen als Civitas Christiana – en sociale media gebruiken om verdeeldheid te zaaien, gedragen zich niet zoals een christelijke gemeenschap zich zou moeten gedragen. Social media engagement moet verder gaan dan het uitdragen van het eigen gelijk. Militant polariserend gedrag is niet in lijn met het Evangelie.
Gods stijl op sociale media
Hoe kun je Gods stijl weerspiegelen op sociale media? Hoe we iets zeggen is net zo belangrijk als wat we zeggen, houden de auteurs ons voor. Ze omarmen de drieslag het goede, het ware en het schone. Zo is het nodig een boodschap uit te dragen die gericht is om te helpen, niet om te schaden. Verspil geen tijd aan nutteloze discussies. Dat is goedheid.
We zijn allen daarbij influencers, ongeacht het aantal volgers dat je hebt. Het ware beinvloeden kan zijn interessante religieuze informatie te delen. Maar meer noig zouden we als christenen bekend mogen staan om onze luisterhouding, om onderscheid te maken voordat we handelen en om alle mensen met respect te behandelen, om te reageren met een vraag en niet met een oordeel, om te zwijgen in plaats van mee te roddelen en traag te spreken. Met andere woorden: we zijn niet om een product te verkopen, maar om te getuigen.
Getuigenis is digitaal nabuurschap: vanuit het geloof, afgestemd in het persoonlijk gesprek met God, instaan voor de ander. Misschien dat wat dan begonnen is als onverwachte ontmoeting een duurzame ontmoeting vol barmhartigheid.
‘Op weg naar volledige aanwezigheid’ biedt geen baanbrekend vernieuwende inzichten. Zoals ik al noemde: het is een grondige update van de twee documenten uit 2002, geactualiseerd aan enkele voorname ontwikkelingen die nadien zijn ontstaan: polarisatie, digitale kloof en kunstmatige intelligentie bijvoorbeeld. Het Vaticaan laat zien op de hoogte te zijn wat er in de wereld te koop is. Ze waarschuwt zonder opgeheven vingertje en biedt een kans om – misschien hernieuwd – te reflecteren op je eigen gedrag. Richt je jezelf op je eigen presentie of op naoberschap. Twente, kom er maar in!
De afbeelding is een door AI gegenereerde foto (DALL E 2) van een katholieke kerk uit Rome, anno zeventiende eeuw.
