Uitdagingen voor de Kerk in de huidige tijd
In hoofdstuk 22 van het eerste boek der Koningen treedt de profeet Micha, de zoon van Jimla, op. Het is een fascinerend verhaal. Ramot in Gilead, dat behoorde tot het Noordrijk Israël, is veroverd door Aram, het koninkrijk Damascus. Achab, de koning van Israël, is daar uiteraard niet blij mee. Wanneer zijn collega-koning van het Zuidrijk Juda, koning Josafat, op bezoek komt, oppert hij om gezamenlijk op te trekken tegen Aram en Ramot terug te veroveren. Maar Josafat wil dat God de Heer hierover eerst geraadpleegd wordt.
door Archibald L.H.M. van Wieringen
Achab roept daarom zijn hofprofeten bij elkaar, zo’n 400 man. Er blijkt nog een profeet te zijn (zijn naam is Micha), maar Achab heeft een hekel aan hem, omdat hij alleen onheil verkondigt. De profeten van Achab, in dienst bij hem aan het koninklijk hof, verdringen elkaar om aan te kondigen dat de overwinning op Aram zeker behaald zal worden. Maar Josafat wil Micha ook horen. Micha ziet er blijkbaar tegenop om de waarheid te zeggen en frommelt er in eerste instantie een zin uit waarin hij de overwinning tegen Aram voorziet. Maar met een beetje aandringen komt de echte profetie uit zijn mond: niet doen, iedereen terug naar huis in vrede. En Micha vertelt het hele visioen over de Heer God en de leugengeest die Hij over de hofprofeten heeft gezonden. De hofprofeten boos. Een van hen slaat Micha in het gezicht. Achab boos. Hij laat Micha opsluiten in de gevangenis, op water en brood. Daarop zegt Micha tot Achab: ‘Als u behouden terugkeert, heeft de Heer niet door mij gesproken’. De twee koningen trekken ten strijde tegen Aram. Het loopt uit op een complete mislukking. Achab wordt door een verdwaalde pijl geraakt en sterft nog diezelfde dag.
De Bijbelse traditie heeft het belang van deze Micha goed begrepen. Wanneer de verzameling van de twaalf kleine profeten gereedkomt, voegt men als twaalfde boek een bloemlezing van mooie profetenteksten aan de verzameling toe, die men op naam zet van Micha. Geen profeet die het woord spreekt van degene wiens brood hij eet, maar een profeet die een neen zegt en zo de vrede verkondigt in plaats van een ja en zo de maatschappij ontwricht in oorlog en koningscrisis. Het is precies deze rol van Micha ben Jimla dat de rol van de Kerk zou moeten zijn. Met de inspiratie van Micha ben Jimla kan de Kerk de uitdagingen van de huidige tijd aan.
Het belang van de Congregatie voor de Geloofsleer
De Congregatie voor de Geloofsleer heeft op 21 december 2020, bijna een jaar geleden, een notitie het licht doen zien, waar zij aangeeft dat de huidige corona-vaccins moreel toelaatbaar zijn. De Congregatie maakt daarbij een aantal wijze opmerkingen. Zij blijft de voorkeur geven aan vaccins die zonder uit abortus verkregen cellijnen zijn vervaardigd, maar ziet in ernstige omstandigheden toch een verexcuseringsgrond voor deze vaccins.
De vraag is natuurlijk wat ernstige omstandigheden zijn. Voor maart-april 2020 kunnen we in Nederland daarover zo spreken. Of dat nu nog het geval is, is niet zo helder. We hebben weliswaar veel positieve pcr-testen, maar wat de ct-waarde van deze testen zijn, is onbekend. Evenmin weten we of we ook zoveel positieve testen zouden hebben gehad, als we ze met de gangbare 3 primers hadden uitgevoerd in plaats van 1 primer. En zo zijn nog vele vragen te stellen bij de pcr-testen.
De problematiek rond de ernst van de situatie is nog ingewikkelder omdat in feite alleen maar ingezet is op vaccinatie, niet op zorgcapaciteitsuitbreiding in het griepseizoen, niet op medicijnen, niet op een gezonde leefstijl. De Congregatie spreekt niet zonder reden van “bij gebrek aan andere middelen om de epidemie te stoppen”.
Maar de Congregatie voor de Geloofsleer maakt nóg een heel gewichtige opmerking, dat ‘vaccinatie in de regel geen morele verplichting is en daarom vrijwillig moet zijn’. De Congregatie geeft daarmee duidelijk ruimte aan gewetensbezwaren.
In de inleiding van de notitie merkt de Congregatie op dat zij niet de veiligheid en werkzaamheid van de vaccins wil beoordelen, ‘hoewel ethisch relevant en noodzakelijk’. En ten aanzien van beide valt het nodige te zeggen. Bij de vaers, de Amerikaanse evenknie van ons bijwerkingencentrum lareb, zijn veel meldingen binnengekomen, ook van overlijdens. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat de gemelde bijwerkingen ook daadwerkelijk van de vaccins komen, maar onderzoek is wel meer dan dringend gewenst. Dat geldt ook voor de Europese oversterfte sinds maart van dit jaar in alle leeftijdscategorieën. We zien weliswaar een correlatie tussen vaccinatiegraad en oversterfte, wat uiteraard niet hetzelfde is als een causaliteit, maar, opnieuw, onderzoek is wel meer dan dringend nodig.
Bij velen was de suggestie gewekt dat, als je je laat vaccineren, we dan van het corona-probleem af zouden zijn. Maar dat blijkt niet te kloppen. De vaccins hebben (net als alle griepvaccins) slechts een beperkte werkingsduur. Vaccinatiecampagnes zouden daarom moeten plaatsvinden in oktober. Voor het tweede opeenvolgende griepseizoen is nu de vaccinatiecampagne voltooid als het griepseizoen (zo goed als) voorbij is… En natuurlijk zal het kabinet het succes van de vaccinaties claimen, maar op het eind van het griepseizoen gaan de cijfers altijd omlaag.
Het is van belang dat de Kerk haar eigen Congregatie voor de Geloofsleer serieus neemt. In feite handelen bisdommen, zoals in Australië, die een vaccinatieplicht invoeren, en bisschoppenconferenties, zoals in Europa, die een vaccinatieplicht willen steunen, juist tégen de Congregatie voor de Geloofsleer.
In Nederland hebben we een hoge vaccinatiegraad, zoals in veel Europese en Westerse landen. Het inzetten op een 100%-vaccinatiegraad is een gemakkelijke politieke keuze, maar het zal niet veel opleveren voor de druk op de zorg, wel voor de druk op de samenleving. De neveneffecten zijn erger dan wat het aan Coronabestrijding bijdraagt. Sommige Europese landen glijden af naar een politiestaat, waarin zwaarbewapende militairen, alsof ze een terroristische cel oprollen, een bekeuring uitschrijven voor de overtreding van de 1,5-meter-regel.
De Kerk (in de breedste zin van het woord, zoals kerkleiders, artsen, theologen, politici) zou zich eenduidig moeten uitspreken tégen een corona-vaccinatieplicht en vóór wetenschappelijk onderzoek (ook om andere medicaties te verkrijgen dan gebaseerd op cellijnen van abortussen) en de inzet van tevens andere manieren om corona te bestrijden. Misschien niet de uitspraak die ‘men’ wil horen, maar wel een waarmee de Kerk oprecht haar rol van Micha ben Jimla kan vervullen.
Theologie van het geweten
Het geweten neemt een belangrijke plaats in de katholieke theologie in. Het gaat daarbij om een gevormd geweten, niet zomaar iemand die wat wil of niet wil. In de Catechismus van de Katholieke Kerk wordt de mens beschreven als iemand die open staat voor waarheid en schoonheid, die een gevoel voor het moreel goede heeft, die beschikt over vrijheid en de stem van zijn geweten, die verlangt naar eeuwigheid en vreugde. God roept de mens om Hem in geest en waarheid te dienen. Bijgevolg zijn ze gewetensvol aan Hem gebonden, maar niet gedwongen.
Het belang van het welgevormde geweten is zó groot dat deze zelfs voor gaat op wat de Kerk leert. In een interview in 2013 zei paus Franciscus dat er sprake is van ‘zonde, zelfs voor degenen die geen geloof hebben, wanneer het geweten niet wordt gevolgd’.
Het is daarom triest om te zien hoe drie leden van de Zwitserse Garde die gewetensbezwaren hadden tegen de coronavaccins, naar een functie elders buiten het Vaticaan zijn gaan omkijken. Gelukkig werd erbij gemeld dat dit in goed overleg is gebeurd. Maar in mijn ogen heeft de Kerk in dit voorval helaas haar eigen rol als Micha ben Jimla verzwakt…
Tégen zondebokken en uitsluiting en vóór solidariteit
Het zondebokmechanisme is van alle tijden. Maar dát dat zo is, biedt geen rechtvaardiging van de zondebokreflex. Uitsluiting is van alle tijden. Maar dát dat zo is, biedt geen rechtvaardiging van uitsluiting.
Nu zijn het de ongevaccineerden. Maar de minister van Volksgezondheid wilde vreemd genoeg de desbetreffende data niet vrijgeven, terwijl hij daarmee, om maar zo te zeggen, zijn gelijk had kunnen aantonen. Maar op de IC’s liggen niet alleen ongevaccineerden. Was het maar zo simpel. Een flink deel, de schattingen liggen rond de 30%, zijn mensen met een te hoog BMI. En voor de meeste mensen met overgewicht geldt dat ze daar best wat aan zouden kunnen doen. Gaan we nu BMI-ers tot zondebokken maken en uitsluiten?
Het gebrek aan personeel op de IC’s is het gevolg van de jarenlange bezuinigingen. Op social media verscheen een foto van een verpleegkundige met een tekstbordje dat ziekte nummer 1 op de IC personeelsgebrek is. Wie zijn daarvoor verantwoordelijk? Kabinetsleden, parlementsleden, zorgbobo’s… Maar hen als zondebok aanwijzen en uitsluiten van bijvoorbeeld medische zorg, is geen oplossing en zou ten zeerste afgewezen moeten worden. Het personeelstekort oplossen werkt veel beter.
De Kerk moet steeds waakzaam zijn tegen zondebok- en uitsluitingsmechanismen. Als het gaat om vluchtelingen roept de Kerk dat gelukkig met kracht. Juist omdat je mens bent, heb je recht op vrije toegang tot de samenleving. Je vluchtelingenstatus is daarbij niet doorslaggevend. Maar er zijn meer terreinen waarop dit geroepen moet worden.
Solidariteit is de tegenkracht. Een positieve tegenkracht. Daarop moet worden ingezet. Zeker ook als het gaat om de gezondheidszorg. Door de commercialisering en vereconomisering van de zorg is deze solidariteit ernstig bedreigd. Toen we vrije zorgverzekeringspakketten kregen, heb ik in mijn zorgverzekeringspakket gewoon de kraamzorg laten zitten, hoewel ik als priester er nooit een beroep op zal hoeven doen. Ach, voor de kraamzorg zullen er wel voldoende mensen blijven die er een zorgverzekering voor willen betalen, maar als we ons alleen verzekeren voor zaken waarvan we vermoeden ze ooit nodig te hebben, als een soort kansberekening, dreigen zeldzame ziektes onverzekerbaar te worden.
Terecht heeft de Kerk erop gewezen dat Corona-vaccins ook naar arme landen zouden moeten gaan. Ook de who heeft daarop aangedrongen, zeker nu in de Westerse wereld de vaccinatiegraad zo hoog is. Maar solidariteit betreft niet alleen het wereldgebeuren. Solidariteit in de zorg gaat om veel meer, met name om een verzekeringssysteem dat primair op solidariteit gebouwd is in plaats van op economie.
Katholieke sociale leer
Hier raken we tevens de katholieke sociale leer. Het bijzondere van deze leer is dat zij niet gebouwd is op een existentieel onderscheid tussen werkgevers en werknemers, maar op de menselijke waardigheid van elke betrokkene in het economisch gebeuren. En dat zijn dus alle mensen.
Tot die menselijke waardigheid behoren rechten als vrijheid op vakvereniging en het recht op eigendom, maar ook het basisrecht om op een eerlijke manier in je inkomen te kunnen voorzien. Het belang van de katholieke sociale leer kan niet voldoende onderstreept worden en de Kerk moet zeker haar rol hierin als een Micha ben Jimla blijven opeisen.
Lockdowns staan op gespannen voet met het basisrecht op werk om voor jezelf en je gezin te kunnen zorgen. Iemand beletten zijn werk te doen, is alleen te verantwoorden als dit strikt noodzakelijk zou zijn voor het behoud van het algemeen welzijn. Maar áls die noodzaak er al was, dan nu zeker niet meer. We weten dat de regering al vóór de eerste lockdown over een rapport beschikte waarin duidelijk werd gemaakt dat met een lockdown het aantal verloren levensjaren vele malen hoger is dan geredde levensjaren. En wegens het uitblijven van succes hebben we nu weer een avond-lockdown.
Ook omtrent het natuurlijke mensenrecht om de kost te verdienen, kan de Kerk, waarin alle economisch betrokkenen welkom zijn zich te verenigen, een belangrijke rol spelen in het publieke debat, als het moet in de rol van Micha ben Jimla.
Kerk en diversiteit
Diversiteit is een geliefd thema in onze wereld van vandaag. Soms heel terecht, soms gewoon woke. Maar als er een gemeenschap is en een organisatie die gekenmerkt wordt door diversiteit, is het wel de Kerk (nu ja, de positie van vrouwen in de organisatie kan nog veel beter, maar gelukkig zie ik daar tegenwoordig wat beweging in komen). Mensen van allerlei afkomst en herkomst draaien voluit mee.
Ook theologisch is de diversiteit zichtbaar. De katholieke kerk telt zo’n 21 verschillende riten. Elke ritus heeft zijn eigen theologie. Soms kunnen die theologieën zelfs zeer divergeren. Denk aan de filioque-kwestie, die eigenlijk pragmatisch opgelost is: je mag het woord ‘en uit de Zoon’ in de zin ‘en (ik geloof) in de Heilige Geest, die Heer is en het leven geeft, die voortkomt uit de Vader en de Zoon’ in onze geloofsbelijdenis in sommige riten ook achterwege laten. Bijna elke ritus heeft bovendien zijn eigen kerkstructuur met eigen bisdommen en bisschoppen.
In schril contrast tot onze diversiteit, zie ik het gebrek aan diversiteit in de coronamaatregelen. Ze lijken veeleer gericht op de bescherming van de eigen farmaceutische markt. Van de door de WHO met een emergency authority voorziene coronavaccins, zijn alleen die welke de Westerse wereld zelf maakt, toegelaten. In wezen zijn de Chinezen, de Indiërs, de Russen hier uitgesloten.
De uitvinders van Ivermectine, William Campbell en Satoshi Omura, hebben er de Nobelprijs voor Geneeskunde voor gekregen. Maar belangrijker nog dan hun uitvinding, is het feit dat ze er geen patent op aangevraagd hebben, zodat alle landen, al die diversiteiten, het eenvoudig en goedkoop zelf kunnen produceren. Eigenlijk zou ze dat nóg een Nobelprijs moeten opleveren: die voor de vrede.
Bio-ethiek
Bio-ethiek is een belangrijk thema in het kerkelijk spreken. Voornoemde notitie van de Congregatie van de Geloofsleer getuigt daarvan. De coronacrisis roept echter meer bio-ethische vragen op.
Is wetenschappelijk onderzoek geoorloofd dat gericht is op hoe virussen gevaarlijker gemaakt kunnen worden voor de mens? President Obama verbood indertijd dit soort onderzoek. Amerikaanse wetenschappers weken toen uit naar China, onder andere naar Wuhan. Los van feit of en hoe het laboratorium in Wuhan met corona te maken heeft, zou dit soort wetenschappelijk onderzoek wereldwijd verboden moeten worden. De Kerk zal zo’n verbod zeker steunen, kan er misschien zelfs het voortouw in nemen.
Volgens sommigen gaat de coronacrisis gepaard met het implementeren van de agenda van het World Economic Forum. De Kerk hoeft zich niet uit te spreken of dat wel of niet zo is, maar de Kerk dient wel een mening te hebben over elementen die op de WEF-agenda staan. Het WEF staat een zogenaamde vierde industriële revolutie voor die zich af moet gaan spelen in je lichaam. Daartoe moet men zich natuurlijk wel eerst toegang verschaffen tot je lichaam. Een van de WEF-visioenen is een vaccin tegen virussen dat contact legt met een computerprogramma van waaruit de af te scheiden bestrijdingsproteïnen aangestuurd worden. Dat is een visioen dat veel vragen oproept, al was het maar de vraag wie die computer gaat bedienen. Misschien toch maar even iets over zeggen als Kerk, even Micha ben Jimla spelen tegen sommige wetenschappers en WEF-dromers…
Theologie en democratie
De kerkelijke leer is zeer terughoudend om zich uit te spreken over politieke systemen. Ook in de pastorale constitutie Gaudium et Spes van het Tweede Vaticaans Concilie komt democratie als zodanig niet voor. Maar het conciliedocument is duidelijk in het afwijzen van despotische regeringen. Daarentegen bevestigt het juist de vrijheid van mensen om hun eigen type regering en hun eigen leiders te kiezen. Het doet een beroep op het belang van politieke participatie, die op zijn beurt een rechtsstaat vereiste van een scheiding der machten.
Tegen deze achtergrond moet het de Kerk grote zorgen baren dat de democratie onder druk staat. Tijdens zijn recente bezoek aan Griekenland sprak de paus terecht zijn zorgen uit over de afnemende democratie in Europa. Hij paste dit met name toe op het vluchtelingenvraagstuk. Maar zonder problemen kan (én moet!) het door de Kerk ook genoemd worden rond de coronamaatregelen.
Letland heeft de democratie al opgeheven door te beslissen dat ongevaccineerde parlementsleden niet meer mee mogen stemmen. In Nederland zitten we helaas ook op een hellend vlak. In de Tweede Kamer is het aantal interrupties beperkt. De Kamervoorzitster zou dit, juist als lid van een van de regeringspartijen, niet moeten willen. Alsof het om een tenniswedstrijd gaat, waarin een speler maar een beperkt aantal keren een beroep mag doen op de hawkeye. Het ergste is dat, als je een vraag stelt in je interruptie, maar geen antwoord krijgt, je wel een van je interrupties kwijt bent. Bij tennis behoudt een speler zijn aantal challenges wanner hij gelijk blijkt te hebben.
Liturgie en theologie van de sacramenten
Liturgie en sacramenten staan centraal in het geloofsleven van de kerkgemeenschap. En juist dit geloofsleven staat onder druk. Het gaat mij daarom niet eens zozeer om de tweede opeenvolgende afschaffing van de Kerstnacht, meer uit angst, dan vanuit een wetenschappelijke onderbouwing. Het gaat om dieper ingrijpende aanpassingen.
De ergste daarvan is de vervanging van de fysieke eucharistie door een gestreamde eucharistie. Sacramenten zijn uit hun aard fysiek, zeker een sacrament waarbij je brood moet eten en wijn drinken. Communiegang is niet een per ongeluk extraatje bij een eucharistieviering, maar een wezenlijk onderdeel voor allen die meevieren, dus ook voor de verzamelde gemeenschap. Kijken naar brood kan de honger naar brood (ook Brood met een hoofdletter) niet oplossen.
Ook het zogenaamde spatscherm dat gebruikt wordt bij het communie-uitreiken en tussen de preister die communie uitreikt, en de individuele gelovige geplaatst wordt, is theologisch zeer problematisch. Het spatscherm, zoals vele andere coronaregels, geeft uitdrukking aan de idee dat je medemens gevaarlijk is en je die eigenlijk zou moeten mijden. Communiegang symboliseert precies het tegenovergestelde. Dat we allen zusters en broeders zijn in het éne Lichaam van de Heer door te ontvangen wat we zijn en te worden wat we ontvangen. Díe theologie heeft onze volle aandacht nodig, zeker in deze tijd. En daar komt dan bij dat er geen enkel coronabesmettingsgeval in de wetenschappelijke literatuur bekend is die terug te voeren is op de communiegang.
Ik weet het, de Kerk hoeft niet op applaus te rekenen, wanneer zij deze zaken zou opmerken. Maar daarvoor bestaat de Kerk dan ook niet. De rol van Micha ben Jimla is altijd belangrijker. Uiteindelijk laat het Woord Gods zich niet in boeien slaan.
Toen ik ziekenhuispastor was
Het alweer een poos geleden dat ik ziekenhuispastor was. Ik heb het heel graag gedaan. Ik heb er bovendien veel van geleerd. Ook gewoon zakelijke kennis van ziekten en behandeling. Pastorale zorg kan nooit los staan van die zakelijke kennis. Anders wordt God tot een soort tovenaar, op wie je uiteindelijk een kansloos beroep doet.
Die zakelijke kennis betreft ook virussen. Ik leerde dat virussen op drie verschillende manieren een lichaam kunnen binnendringen en dat je daarom drie groepen virussen hebt.
Een virus kan het lichaam binnendringen via een beschadiging van de huid. Dat gaat via bloed-bloed- of sperma-bloed-contact. Het meest bekende voorbeeld hiervan is hiv. Onbeschermde seks kan daarom leiden tot besmetting.
Een virus kan het lichaam binnendringen via het spijsverteringskanaal. Dat zijn de buikgriepen, zoals het Norovirus. De verspreiding daarvan gaat via oppervlaktecontact. Via aanraking van oppervlakte komt het in iemands mond terecht en vandaar in het spijsverteringskanaal. Elk jaar brak het Norovirus wel een paar keer uit op een afdeling en hadden we extra overlijdens, want het Norovirus is zeer besmettelijk en gevaarlijk. De oorzaak was veelal dat ziekenhuispersoneel hun handen niet wasten nadat ze van de wc kwamen.
En dan hebben we virussen die het lichaam binnendringen via de ademhalingsorganen. Dat gaat via aerosolen. Influenza A is daar een voorbeeld van. Corona ook.
Wil je virussen bestrijden, dan moet je begrijpen hoe ze je lichaam kunnen binnendringen. Je kan nog zoveel condooms gebruiken, Norovirus houd je er niet mee tegen. Je kan nog zoveel je handen wassen, corona houd je er niet mee tegen.
Natuurlijk kan je ter bestrijding van hiv-infecties de regel afkondigen dat iedereen 1,5 meter afstand in acht moet nemen. Vermoedelijk gaat dat nog helpen ook, omdat het vrij lastig is op 1,5 meter sperma-bloed-contact te maken met iemand anders. Maar in wezen ben je dan níet bezig om hiv-besmettingen te bestrijden, maar om een samenleving te ontwrichten. Het is voor corona niet anders. Des te meer, omdat aerosolen zich niet aan 1,5 meter houden.
De Kerk, als een goede ziekenhuispastor, behoort deze zakelijke kennis te hanteren, niet alleen ten gunste van haar geloofsgemeenschap, maar ook van de hele samenleving. Dat vraagt flexibiliteit. Soms om een vaccin te verexcuseren dat met cellijnen van geaborteerde foetussen is verkregen en dus om de rol van Micha ben Jimla op te nemen tegen rechtlijnige gelovigen die deze vaccins zouden willen verbieden; soms om regeringsmaatregelen te bekritiseren en dus om de rol van Micha ben Jimla op te nemen tegen politieke correctheid.
Archibald L.H.M. van Wieringen, priester van het bisdom Haarlem-Amsterdam, is hoogleraar Oude Testament aan de Tilburg School of Catholic Theology.
